จากสถานการณ์ภัยแล้งที่เกิดขึ้นในประเทศไทย ได้ส่งผลกระทบโดยตรงกับเกษตรกร และแหล่งน้ำ ทั้งปัญหาดินขาดความชุ่มชื้น พืชขาดน้ำ พืชไม่เจริญเติบโอย่างเหมาะสม ปริมาณผลผลิตลดลง คุณภาพต่ำ หรือ พืชยืนต้นตาย สูญเสียผลผลิต ครอบคลุมในพืชเศรษฐกิจหลัก ทั้งพืชไร่ พืชผัก และผลไม้ ที่ต้องการน้ำมาก หรืออาศัยน้ำ ในช่วงเวลาการออกดอกและติดผล ส่งผลกระทบต่อความเป็นอยู่ของเกษตรกร และกำลังขยายผลมาสู่ความเสี่ยงต่อการบริโภคของประเทศด้วย
ในการนี้ สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัย และนวัตกรรม (สกสว.) ได้จัดสรรงบประมาณผ่านกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ เพื่อการบริหารจัดการผลผลิตด้านการเกษตร ในกรณีภัยแล้ง เพื่อให้ได้โมเดลที่จะแก้ไขปัญหาอย่างยั่งยืน ผ่านโครงการศึกษาการจัดการดิน ปุ๋ย และน้ำ อย่างมีประสิทธิภาพ เพื่อแก้ปัญหาภัยแล้งและลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม
นางสาวกรกัญญา อักษรเนียม นักวิชาการเกษตรปฏิบัติการ กลุ่มส่งเสริมการจัดการดินปุ๋ย กองส่งเสริมการอารักขาพืชและจัดการดินปุ๋ย กรมส่งเสริมการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ กล่าวถึงที่มาและวัตถุประสงค์ของการศึกษาการจัดการดิน ปุ๋ย และน้ำ เพื่อแก้ไขปัญหาภัยแล้ง ที่มีประสิทธิภาพ ว่า สิ่งที่ต้องดำเนินการเพื่อลดความเสี่ยงจากการขาดแคลนน้ำในช่วงหน้าแล้ง และลดผลกระทบต่อสภาพแวดล้อม จำเป็นต้องจัดการปัจจัยพื้นฐานในการผลิตพืช นั่นคือ “ดิน” เพราะดิน คือ ปัจจัยหลักในการเป็นแหล่งให้น้ำ อากาศ และธาตุอาหาร แก่ต้นพืช โดยใช้ร่วมกับ ถ่านชีวภาพ หรือ “Biochar” ที่มีลักษณะเหมือนถ่านหินมีรูพรุน ซึ่งถ่านชีวภาพที่ได้มาจากวัสดุเหลือใช้จากภาคเกษตร เช่น กิ่งไม้ ฟางข้าว ไม้ไผ่ ซังข้าวโพด เหง้ามันสำปะหลัง เป็นต้น
การซากพืชเหล่านี้ ผ่านกระบวนการแยกสลายด้วยความร้อน ทางเคมีเรียกว่า ไพโรไลซิส (Pyrolysis) ถ่านชีวภาพเป็นวัสดุที่อุดมด้วยคาร์บอน และยังมีประโยชน์เพื่อกักเก็บคาร์บอนลงในดิน และปรับปรุงสภาพทางกายภาพของดิน โดยจัดการดินให้มีคุณสมบัติที่เหมาะสมทั้งกายภาพ เคมี และชีวภาพ คือ ดินต้องมีโครงสร้างที่ดี มีความร่วนซุย ไม่แข็งแน่นทึบ มีช่องว่าง มีความพรุน ซึ่งถ่านชีวภาพมีรูพรุนตามธรรมชาติ เมื่อใส่ลงในดินจะช่วยระบายอากาศ การซึมน้ำ การอุ้มน้ำ ดูดยึดธาตุอาหาร เป็นที่อยู่ของจุลินทรีย์ ลดความเป็นกรดของดิน มีความอุดมสมบูรณ์ มีธาตุอาหารที่จำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืชที่เพียงพอต่อความต้องการของพืช มีจุลินทรีย์ที่เป็นประโยชน์ เพื่อกิจกรรมในการสร้างอาหารในดิน และสามารถลดจำนวนของจุลินทรีย์ในดินที่เป็นโทษ ส่งผลให้สามารถเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตพืช มีแหล่งน้ำและอาหารในดินให้แก่พืช ต้นพืชแข็งแรงสามารถทนทานต่อความแห้งแล้ง และการเข้าทำลายของศัตรูพืช รวมถึงสามารถลดต้นทุนการใช้ปุ๋ยเคมี สารเคมี และลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม นอกจากนี้ ยังแก้ปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมได้ เช่น คาร์บอนไดออกไซด์ เอาไว้ในดิน เพื่อช่วยป้องกันการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ขึ้นสู่ชั้นบรรยากาศช่วยลดภาวะโลกร้อนได้อีกด้วย
นางสาวกรกัญญา กล่าวต่อว่า โครงการนี้มุ่งเน้นให้เกษตรกรและกลุ่มเกษตรกร ได้ตระหนักถึงความสำคัญของดิน นำเทคโนโลยีมาบริหารจัดการอย่างเหมาะสม และนำเศษวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตร นำกลับมาใช้ประโยชน์ เพื่อใช้ในการจัดการดิน ปุ๋ย และน้ำ อย่างมีประสิทธิภาพ เพื่อเพิ่มขีดความสามารถในการบริหารจัดการผลิตพืชในสภาวะที่ต้องเผชิญกับปัญหาภัยแล้ง ทำให้เกษตรตรกรสามารถลดต้นทุนการผลิต ผลิตสินค้าได้ปริมาณมาก และมีคุณภาพ เพิ่มรายได้ เพิ่มขีดความสามารถในการแข่งขัน และสร้างความเข้มแข็งในชุมชน
ทั้งนี้ ทีมนักวิจัยได้คัดเลือกพื้นที่ดำเนินการที่มีปัญหาภัยแล้ง ด้วยความสมัครใจและความพร้อมของเกษตรกรใน 10 จังหวัด ได้แก่ กระบี่ ชุมพร สุโขทัย เพชรบูรณ์ กาญจนบุรี สระแก้ว นครราชสีมา บุรีรัมย์ ร้อยเอ็ด นครพนม ส่วนชนิดพืช ได้แก่ ข้าวโพดหวาน พริก ผักกาดหอม คะน้า ผักบุ้ง ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ทุเรียน แตงโม ฟักทอง หอมแบ่ง และชะอม เนื่องจากมีปัญหาที่แตกต่างกันไป พร้อมกันนี้ได้จัดฝึกอบรมศึกษาดูงานให้แก่เกษตรกร และเจ้าหน้าที่ และจัดกระบวนการศึกษาแบบมีส่วนร่วมของคนในชุมชน (Focus Group) โดยให้เกษตรกรร่วมวิเคราะห์ปัญหาเป็นผู้ร่วมวิจัย
“เราได้จัดทำแปลงศึกษาในพื้นที่เกษตรกรที่สมัครใจและมีความพร้อม พื้นที่จังหวัดละ 3 แปลง (เกษตรกร 3 ราย) ในพืชชนิดหรือประเภทเดียวกัน อายุพืชใกล้เคียงกัน รวม 10 จังหวัด 30 แปลง โดยขณะนี้ เกษตรกรยอมรับ และนำองค์ความรู้ไปปฏิบัติ และเป็นต้นแบบในการขยายผลต่อไป” นางสาวกรกัญญา กล่าว
นอกจากนี้ ในปัจจุบันได้เกิดต้นแบบผลิตภัณฑ์ใหม่จากภูมิปัญญาท้องถิ่นในการผลิตเตาเผาไบโอชาร์ โดยได้มีการต่อยอดการใช้ไบโอชาร์เพื่อปรับปรุงดิน และนำไปใช้แปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์อื่น เช่น ผสมดินปลูก ผลิตภัณฑ์เครื่องสำอาง สบู่ ผลิตภัณฑ์ดูดกลิ่น ผลิตภัณฑ์สำหรับปิ้งย่าง สร้างรายได้เพิ่มขึ้นให้แก่ชุมชน ซึ่งเป็นโครงการที่ตอบโจทย์การพัฒนาที่ยั่งยืน ตามโมเดล เศรษฐกิจ BCG ทั้งเศรษฐกิจชีวภาพ (Bioeconomy) เศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) และเศรษฐกิจสีเขียว (Green Economy)
